Płukanie zatok: co to jest, kiedy i jak je wykonywać

Udostępnij:

1. Płukanie zatok: co to jest

Płukanie zatok, inaczej płukanie nosa, to zabieg pielęgnacyjny i higieniczny w obrębie górnych dróg oddechowych, który polega na wprowadzeniu wodnego roztworu soli (najczęściej soli fizjologicznej) do wnętrza jamy nosowej w celu wyczyszczenia jam i zatok nosowych. Przepływ płynu pomaga usunąć śluz, zaschnięte zanieczyszczenia, pozostałości komórkowe i zabrudzenia (takie jak kurz, zanieczyszczenia i środki drażniące, alergeny i patogeny), które dostają się do wnętrza nosa podczas oddychania. Pomaga też utrzymać nawilżenie wnętrza jamy nosowej, co ułatwia prawidłowe funkcjonowanie śluzówki nosa. 

Poza funkcją czyszczącą, płukanie nosa może być wykorzystywane jako zabieg pojedynczy lub, w połączeniu z innymi sposobami leczniczymi, do odblokowania nosa, obkurczenia błony śluzowej i usunięcia śluzu, a także przywrócenia prawidłowego oddychania i zmniejszenia objawów wywoływanych przez stany zapalne górnych dróg oddechowych, w przebiegu chorób takich jak przeziębienie, zapalenie zatok czy katar alergiczny. 

2. Wskazania

Płukanie zatok jest wskazane u osób dorosłych i dzieci w celu: 

  • Utrzymania drożności i czystości kanałów nosowych, 
  • Wspomagania leczenia przeziębień i zapobiegania im, 
  • Wspomagania leczenia zapalenia zatok i zapobiegania im, 
  • Kontroli alergii, 
  • Wspierania procesu gojenia i regeneracji po operacjach nosa. 

Dzięki oczyszczaniu, odblokowaniu i nawilżeniu, płukanie zatok sprowadzi do złagodzenia objawów, takich jak uczucie zatkanego nosa, katar, suchość w jamie nosowej i uczucie rozpierania w zatokach. Ta procedura może również przynieść korzyści osobom, które pracują w pomieszczeniach i w miejscach, gdzie powietrze jest suche, zwłaszcza przy jednoczesnym narażeniu na substancje drażniące, kurz lub klimatyzację. W przypadku alergii pomaga usunąć z nosa pyłki i inne alergeny. Po operacjach zatok i jamy nosowej pomaga usuwać bakterie i sprzyja gojeniu, utrzymując dobre nawilżenie operowanego obszaru i zapobiegając przesuszeniu warstwy powierzchniowej śluzówki. 

Płukanie nosa jest szczególnie użyteczne u niemowląt i małych dzieci, które nie są jeszcze w stanie wydmuchać nosa samodzielnie. Pomaga zarówno w codziennej higienie jamy nosowej, jak i w przypadku przeziębień i innych chorób górnych dróg oddechowych. Płukanie nosa można wykonywać od pierwszych miesięcy życia, oczywiście po zaleceniu przez pediatrę. Poleca się wykonywanie tego zabiegu przed każdym karmieniem piersią, przed położeniem dziecka spać, żeby ułatwić zasypianie, i przed zastosowaniem leków w formie aerozolu, aby wspierać ich efekt terapeutyczny. 

3. Jak to działa

Jak już wspomniano we wcześniejszej części tekstu, płukanie zatok pozwala na oczyszczenie wnętrza nosa, poprawia jego funkcjonowanie i ogólny stan. Jaki jest jednak mechanizm działania tego zabiegu pielęgnacyjnego? Przyjrzyjmy się temu dokładniej. 

  • Czyszczenie mechaniczne. Wykorzystując efekt mechaniczny, płukanie nosa pozwala usunąć nadmiar wydzielin, patogeny, alergeny i inne zanieczyszczenia przenoszone drogą powietrzną. W przypadku stanu zapalnego takie czyszczenie ułatwia i przyspiesza proces gojenia. 
  • Działanie osmotyczne na biofilm bakteryjny. Bakterie są w stanie łączyć się i organizować w strukturę zwaną biofilmem, czyli w cienką warstwę, która przylega do powierzchni i pozwala bakteriom bronić się przed stresem środowiskowym, zdobywać składniki pokarmowe i skuteczniej chronić się przed działaniem leków. Roztwory soli stosowane podczas płukania zatok, zwłaszcza roztwory hipertoniczne, usuwają wodę z biofilmu i osłabiają go, przez co łatwiej jest go uszkodzić i usunąć mechanicznie. 
  • Przywrócenie funkcji obronnej błony śluzowej nosa. Nos i zatoki są wyłożone błoną śluzową zawierającą rzęski, które poruszając się, przesuwają śluz do gardła, a następnie do układu pokarmowego, aby go usunąć. Śluz to substancja produkowana przez specjalne gruczoły w jamach nosowych. Ze względu na lepką konsystencję śluz pozwala wychwytywać zanieczyszczenia przenoszone drogą powietrzną, przez co zapobiega przedostawaniu się ich do płuc. Oznacza to, że śluz odgrywa kluczową rolę w funkcji ochronnej nosa. Podczas procesów zapalnych wywoływanych infekcją wirusową (jak przeziębienie), alergią lub podrażnieniem przez zanieczyszczenia, śluz staje się gęstszy i działanie rzęsek jest utrudnione. W efekcie mechanizm transportu śluzowo-rzęskowego zatrzymuje się i wydzieliny nosowe nie są usuwane, przez co gromadzą się w jamie nosowej i sprzyjają namnażaniu bakterii. Płukanie nosa może w takiej sytuacji zastąpić funkcję i stymulować transport śluzowo-rzęskowy, pozwalając na usunięcie śluzu. 
  • Działanie regenerujące. Płukanie nosa wspomaga dobry stan i regenerację komórek błony śluzowej nosa. 

4. Jak je prawidłowo wykonać

Płukanie zatok wykonuje się za pomocą roztworu soli i przyrządu, który pozwoli wprowadzić ją do nosa. To prosty, nieinwazyjny zabieg, lecz aby był skuteczny, należy pamiętać o kilku rzeczach i wybrać odpowiedni roztwór i przyrząd. 

Roztwory stosowane rutynowo do płukania zatok można podzielić na dwie główne kategorie w zależności od stężenia chlorku sodu (NaCl): roztwory izotoniczne i hipertoniczne. 

  • W roztworze izotonicznym procentowe stężenie NaCl to 0,9% (9 gramów na litr), takie samo jak w komórkach i płynach w organizmie. Dlatego płyn ten nazywamy solą fizjologiczną i znajduje on również zastosowanie w kroplach do oczu, dożylnych terapiach nawadniających lub przy rozcieńczania leków, które podaje się we wstrzyknięciach domięśniowych lub dożylnych. Płukanie jamy nosowej tego typu roztworem jest odpowiednie do codziennej higieny nosa, ponieważ ma działanie tylko mechaniczne, wypłukujące śluz i brud. Poprawia też funkcje oczyszczające rzęsek, zmniejsza czas kontaktu między błoną śluzową a zanieczyszczeniami, pomagając w zapobieganiu zakażeniom i wspomaga nawilżanie błony śluzowej. Roztwory izotoniczne są dostępne w postaci fiolek do jednorazowego zastosowania, w butelkach wielodawkowych lub w sprayu. Sól do przygotowania roztworu izotonicznego jest też dostępna w postaci proszku odmierzonego w odpowiedniej ilości w saszetkach, których zawartość należy samodzielnie rozpuścić w określonej ilości ciepłej wody. 
  • W roztworze hipertonicznym stężenie procentowe NaCl jest zwykle między 2,2% a 3% (22–30 gramów na litr), a więc jest wyższe niż w płynach ustrojowych. Roztwory hipertoniczne mają nie tylko mechaniczne działanie czyszczące, ale wykorzystują też efekt osmotyczny. Ponieważ stężenie soli w roztworze jest wyższe, w kontakcie z błoną śluzową roztwór wyciąga nadmiar wody z błony, zmniejszając obrzęk i zmniejszając grubość warstwy śluzu. Z tego powodu roztwory hipertoniczne są zwykle stosowane w przypadku przeziębień, grypy, zapalenia uszu i innych zakażeń górnych dróg oddechowych. Jednak nie są zalecane w przypadku obecności zmian w jamie śluzowej nosa ani u osób z predyspozycjami do krwawień z nosa. Ten rodzaj roztworu jest także dostępny we fiolkach jednodawkowych, butelkach wielodawkowych, w aerozolach lub w saszetkach do samodzielnego rozpuszczenia w wodzie. 

Można też znaleźć komercyjnie dostępne roztwory produkowane z wody morskiej lub oczyszczonej i sterylizowanej wody termalnej, bogatej w pierwiastki, takie jak potas, żelazo, miedź, wapń, mangan, magnez, siarka itp., które mają dodatkowe działanie wspomagające leczenie określonych schorzeń: na przykład wapń wspomaga ruch rzęsek; magnez zmniejsza produkcję substancji biorących udział w reakcjach alergicznych; a potas wspomaga procesy naprawy tkanek, zapewniając dodatkowe korzyści w okresie gojenia pooperacyjnego. 

Wreszcie możliwe jest zastosowanie przygotowanego w domu roztworu wody z kranu i soli stołowej; w tym przypadku należy pamiętać o użyciu przegotowanej i ostudzonej wody, aby usunąć z niej mikroorganizmy, i o zastosowaniu właściwej proporcji soli i wody, by uniknąć podrażnienia błony śluzowej. W przypadku wybrania tej opcji należy poprosić lekarza o instrukcje dotyczące prawidłowego przygotowania roztworu. 

Istnieje też kilka opcji związanych z wyborem przyrządu wykorzystywanego do płukania zatok: 

  • Gotowe do użycia produkty, takie jak jednorazowe fiolki lub rozpylacze 
  • Strzykawka bez igły 
  • Irygatory do płukania zatok: mogą to być worki z roztworem soli połączone z niewielkim drenem zakończonym dyszą irygującą wprowadzaną do nozdrza lub pojemniki (butelki lub opakowania tekturowe) wyposażone w dyszę, którą zawsze wprowadza się do nozdrza, aby podać roztwór 
  • Nebulizatory do inhalacji. To urządzenia z wewnętrzną komorą napełnianą roztworem, który jest następnie nebulizowany i podawany bezpośrednio do jam nosowych. 

Przyjrzyjmy się procedurze wykonywania płukania zatok u dzieci i dorosłych, z wykorzystaniem strzykawki (bez igły!) lub innego irygatora. 

Dorośli 

  • Należy pobrać roztwór strzykawką lub otworzyć fiolkę, jeśli wykorzystywany jest produkt w postaci gotowej do użycia. Następnie należy przenieść roztwór do irygatora.
  • Stanąć nad zlewem, pochylić głowę do przodu i odchylić w bok. 
  • Wprowadzić końcówkę strzykawki lub irygatora do nozdrza po stronie przeciwnej względem pochylenia głowy (np. do prawego nozdrza, jeśli głowa została przechylona w lewo). 
  • Oddychając przez otwarte usta, opróżnić strzykawkę lub ścisnąć dozownik, starając się wywierać stały, powolny nacisk. Jeśli pozycja jest prawidłowa, płyn wypłynie drugim nozdrzem, nie spływając go gardła. 
  • Pochylić głowę do przodu i pozwolić, aby pozostałości płynu do irygacji wypłynęły samoistnie. 
  • Powtórzyć procedurę z drugim nozdrzem. 

Dzieci 

W przypadku bardzo małych dzieci – noworodków lub dzieci poniżej 2. roku życia – zaleca się, żeby przebieg zabiegu był zademonstrowany przez lekarza pediatrę lub położną przed podjęciem samodzielnej próby. U małych dzieci właściwe będzie stosowanie mniejszej strzykawki niż u dorosłych, np. o pojemności 2,5 ml lub 5 ml do podawania roztworu, z odpowiednim, delikatnym ciśnieniem, by wyczyścić kanały nosowe. Można też stosować gotowe fiolki jednodawkowe, ale ze względu na zmniejszone ciśnienie podawania są one mniej skuteczne. Jednak u starszych dzieci można stosować również inne rodzaje irygatorów. 

  • Ułożyć dziecko w odpowiedniej pozycji, w zależności od wieku: bardzo małe dzieci należy położyć na wznak, z głową zwróconą na bok. Starsze dzieci mogą leżeć na boku lub siedzieć z głową przechyloną na bok. 
  • Delikatnie wprowadzić końcówkę strzykawki do nozdrza przeciwnego do strony, w którą przechylona jest głowa. 
  • Opróżnić strzykawkę, starając się wywierać ciągły, powolny nacisk. Jeśli pozycja jest prawidłowa, płyn wypłynie drugim nozdrzem. 
  • Wyczyścić nos dziecka, uspokoić dziecko i powtórzyć procedurę z drugim nozdrzem. 

Aby prawidłowo wykonać płukanie zatok, należy pamiętać o kilku kwestiach: 

  • Temperatura roztworu do irygacji powinna być zbliżona do temperatury ciała; dlatego zaleca się ogrzanie roztworu przez trzymanie pojemnika w gorącej wodzie przez 10–15 sekund. 
  • Podczas płukania nie wolno odchylać głowy do tyłu, zwłaszcza w przypadku dzieci, aby uniknąć połknięcia lub wdychania roztworu. 
  • Przepływ roztworu powinien być delikatny: nadmierne ciśnienie nie tylko wywoła uczucie dyskomfortu, ale także może uszkadzać błonę śluzową i przesuwać śluz w kierunku uszu. 
  • Ważne jest, aby roztwory i wyroby stosowane do płukania zatok były przechowywane w warunkach sterylnych i czystych, aby uniknąć możliwości zanieczyszczenia. Przed wykonaniem tego zabiegu należy zawsze umyć ręce. Wyroby stosowane do irygacji powinny być płukane przed każdym użyciem i po każdym użyciu. Do płukania należy stosować wyłącznie sterylną, destylowaną lub przegotowaną wodę. I wreszcie w przypadku stosowania wielodawkowych butelek z roztworem po pobraniu roztworu należy za każdym razem dokładnie zamknąć pojemnik, aby uniemożliwić wnikanie mikroorganizmów i zanieczyszczeń. 

Jak się dowiedzieliśmy, prawidłowo wykonane płukanie zatok jest zabiegiem bezpiecznym i bezbolesnym.. Jednak przed wdrożeniem płukania zatok jako zabiegu do higieny jamy nosowej lub jako środka zaradczego w przypadku zablokowania nosa, zawsze warto, by pacjenci skonsultowali się ze swoim lekarzem (lub lekarzem pediatrą), aby ustalić, czy ten zabieg jest odpowiedni w konkretnej sytuacji i aby uzyskać niezbędne porady dotyczące sposobu wykonania zabiegu, wyboru roztworu i stosowanych przyrządów. 

Ogólne informacje na temat produktów Aspirin®

Innowacyjna Aspirin® Pro, musująca Aspirin® C czy saszetki Aspirin® Complex Hot? Który produkt będzie dla mnie odpowiedni?

Produkty Aspirin

Źródła: 

  • Bastier PL, Lechot A, Bordenave L, et al. Nasal irrigation: From empiricism to evidence-based medicine. A review. Eur Ann Otorhinolaryngol Head Neck Dis 2015;132:281-5. 
  • Principi N, Esposito S. Nasal Irrigation: An Imprecisely Defined Medical Procedure. Int J Environ Res Public Health. 2017 May 11;14(5):516. 
  • https://www.webmd.com/allergies/ss/slideshow-nasal-irrigation 
  • de Gaborya L, Kérimiana M., Sagardoya T., Verdaguerc A., Gauchez H. Paediatric nasal irrigation: The “fencing” method. Eur Ann Otorhinolaryngol Head Neck Dis 2021;138:107-113. 

CH-20221107-50